Fysisk aktivitet i Noreg

Hovudpunkt

• Om lag 80-90 prosent av barn i barneskulealder oppfyller tilrådingane om fysisk aktivitet.
• Halvparten av 15-åringane oppfyller tilrådingane.
• Blant vaksne er det om lag 30 prosent som oppfyller tilrådingane.
• Vi manglar tal for andelen gravide som oppfyller tilrådingane.
• Vi bruker stadig meir tid på stillesittande aktivitetar.
• Inaktivitet og mykje stillesitting er knytt til auka risiko for fleire folkesjukdomar og død før 70 års alder.

Om fysisk aktivitet og stillesitting

Fysisk aktivitet er definert som all kroppsleg bevegelse som er utført av skjelettmuskulatur, og som resulterer i ein vesentleg auke i energiforbruket utover kvilenivå.

Fysisk aktivitet blir ofte delt inn i lett, moderat og hard fysisk aktivitet, etter kor stor energiomsetning aktiviteten krev.

Stillesittande åtferd vil vere i den enden av skalaen der ein bruker minst energi (sjå figur 1), og kan definerast som den delen av den vakne tida ein sit eller ligg, og der mesteparten av muskulaturen i kroppen er i kvile.

Datagrunnlag

Fysisk aktivitet er ei kompleks åtferd det er vanskeleg å måle. Vi treng derfor både aktivitetsmålarar og spørjeskjema når vi skal kartleggje fysisk aktivitetsnivå i befolkninga. Aktivitetsmålarar er viktig for å kartleggje mengda fysisk aktivitet og stillesitting, og spørjeskjema gir nyttig informasjon om type aktivitet og i kva kontekst aktiviteten blir utøvd. I dette kapitelet blir det vist til begge typar målingar, i hovudsak frå enkeltstudiar. 

Figur 1. Energiforbruket under fysisk aktivitet varierer frå svært lågt forbruk under kvile og stillesitjing til mangedobling av energiforbruket under hard aktivitet som til dømes løping. Forholdet mellom energiforbruket i kvile og under fysisk aktivitet kallar vi MET (metabolic equivalent). For eksempel betyr 3 MET at energiforbruket er tre gonger så høgt som under kvile. Kjelde: Nerhus 2011. Trykk på figuren for å sjå ein større versjon. Fysisk aktivitet - Fig1

Nedanfor er fysisk aktivitet i ulike aldersgrupper omtala. 

Fysisk aktivitet blant barn og unge

Barn har eit unikt aktivitetsmønster som ofte er kjenneteikna av periodiske og spontane aktivitetar.

Tilrådingar 

Helsedirektoratet tilrår at barn og unge bør delta i fysisk aktivitet med moderat eller høg intensitet i minimum 60 minutt kvar dag. I tillegg bør barn og unge utføre aktivitetar med høg intensitet minst tre gonger i veka, inkludert aktivitetar som gir større muskelstyrke og styrkjer skjelettet (Helsedirektoratet, 2016).

Andel som oppfyller tilrådingane

Om lag 90 prosent av seksåringane, 80 prosent av niåringane og halvparten av 15-åringane oppfyller tilrådingane om fysisk aktivitet. Det viser målingar frå 2011. I alle tre aldersgruppene er det fleire gutar enn jenter som oppfyller tilrådingane, sjå figur 2 (Helsedirektoratet, 2012).

Figur 2. Andelen 6-, 9- og 15-åringar som tilfredsstiller tilrådingane om 60 minutt moderat fysisk aktivitet dagleg fordelt på kjønn, 2011. Kjelde: Helsedirektoratet, 2012. 

Tal frå kartlegginga av fysisk aktivitet blant barn og unge i 2011 inkluderte målingar frå 6-, 9- og 15-åringar (figur 1). Dette var første gong 6-åringane blei inkluderte. Fysisk aktivitet i denne studien blei registrert med aktivitetsmålarar (Helsedirektoratet, 2012).

• Barn i 6- og 9-årsalderen er i moderat til hard fysisk aktivitet rundt 1,5 timar dagleg, sjå tabell 1.
• 15-årige jenter og gutar er i gjennomsnitt moderat aktive i cirka 1 time dagleg, sjå tabell 1.

I alle aldersgruppene bruker gutar meir tid på fysisk aktivitet totalt sett (lett, moderat og hard samanlagt) enn jenter. Innanfor dei ulike aldersgruppene er det elles stor variasjon i gjennomsnittleg antal minutt med inaktivitet og fysisk aktivitet, sjå tabell 1.

I rapporten Barn, miljø og helse: Risiko- og helsefremmende risiko er det eit eiget kapittel om fysisk aktivitet hos barn og unge som gir meir informasjon om betydninga av fysisk aktivitet for barn og unge.

Fysisk aktivitet blant vaksne

Tilrådingar

Helsedirektoratet tilrår  følgjande fysisk aktivitet for vaksne (Helsedirektoratet, 2016):

• å vere moderat fysisk aktiv i minst 150 minutt per veke, det vil seie minst 30 minutt per dag fem dagar i veka. Moderat aktivitet betyr aktivitetar som gir raskare pust enn vanleg, for eksempel rask gange. Tilrådinga kan òg oppfyllast med minst 75 minutt aktivitet med høg intensitet per veke, eller ein kombinasjon av moderat og høg intensitet.

Andel som følgjer tilrådingane: Om lag 30 prosent av vaksne oppfyller tilrådingane når fysisk aktivitet er registrert med ein aktivitetsmålar (Helsedirektoratet, 2015, 2017).

Stillesitting: Helsedirektoratet tilrår også å redusere tida ein bruker i ro, og unngå langvarig stillesitting. I dag bruker vaksne i gjennomsnitt ni timar per dag på stillesitting. Menn bruker i snitt meir tid på stillesittande aktivitetar enn kvinner (Helsedirektoratet, 2014a, 2015).

Nye studiar viser at for dei som sit stille i meir enn åtte timer dagleg i forbindelse med arbeid, transport eller liknande, er det tilrådd minst ein time moderat aktivitet dagleg (Ekelund, 2016).

Aldersforskjellar

Blant vaksne er det ingen skilnad på 20-åringar og 64-åringar når det gjeld  tid i moderat aktivitet.

Etter 65-årsalderen, senker både kvinner og menn det gjennomsnittlege aktivitetsnivået frå 36 til 31 minutt dagleg, med eit tydelig fall for begge kjønn etter fylte 75 år.

Menn er noko meir aktive enn kvinner, men forskjellen er berre 1-2 minutt meir i gjennomsnitt per dag (Helsedirektoratet, 2015).

Forskjellar mellom kvinner og menn

Hos barn er gutane meir fysisk aktive enn jentene, sjå tabell 1.

Blant vaksne er det fleire kvinner (34 prosent) enn menn (29 prosent) som oppfyller tilrådingane om fysisk aktivitet og dette gjeld for alle aldersgrupper. Figur 3 syner prosentandelen kvinner og menn som oppfyller tilrådingane om fysisk aktivitet (Helsedirektoratet, 2015). 

Figur 3. Andelen (95 prosent konfidensintervall) som oppfyller tilrådingane etter alder og kjønn (antal=3020) (Helsedirektoratet, 2015). Figuren viser at det er ein tendens til at kvinner er meir aktive enn menn, men tala for dette er usikre.

Fysisk aktivitet blant gravide 

Tidlegare har helsetenesta vore redd for at fysisk aktive gravide skulle føde for tidleg og føde barn med låg fødselsvekt. Det er det ikkje grunnlag for, viser ei  systematisk forskningsoppsummering. Det ser også ut til å vere trygt for tidlegare inaktive kvinner å begynne med tilpassa trening under svangerskapet. Dette gjeld både gravide utan risikofaktorar og gravide som har høgt blodtrykk, diabetes eller overvekt (da Silva 2016; ACOG 2015).

Tilrådingar: Friske gravide blir tilrådde minst 150 minutt moderat  fysisk aktivitet i veka dersom dei ikkje var fysisk aktive før svangerskapet. Kvinner som har vore regelmessig fysisk aktive før svangerskapet, bør halde fram med fysisk aktivitet på omtrent same nivå, eventuelt med tilpassingar (Helsedirektoratet, 2016).

Andel som følgjer tilrådingane: Vi manglar tal som viser kor mange gravide kvinner i Noreg som oppfyller dagens tilrådingar om fysisk aktivitet. Ein norsk studie frå 2012 viste at om lag 15 prosent av kvinnene var moderat fysisk aktive i minst 60 minutt i veka i første del av svangerskapet (Gjestland, 2013). Fysisk aktivitet blei her registrert ved hjelp av spørjeskjema, og prosentdelen gravide som oppfylte tilrådingane kan derfor vere lågare. Aktivitetsnivået ser òg ut til å minske frå før ein blir gravid og fram til siste delen av svangerskapet (Owe, 2009).

Vi manglar også data for å kunne seie om gravide kvinner er meir eller mindre aktive no enn tidlegare, eller om aktivitetsmønsteret hos gravide har endra seg dei seinare åra.