Fakta om koronaviruset SARS-CoV-2 og sjukdommen covid-19
Publisert Oppdatert
Koronaviruset SARS-Cov-2 vart oppdaga i januar 2020. Her finn du kunnskap om viruset og koronavirussjukdom (covid-19).
Koronaviruset SARS-Cov-2 vart oppdaga i januar 2020. Her finn du kunnskap om viruset og koronavirussjukdom (covid-19).
Om koronavirus
Koronavirusfamilien omfattar mange ulike virus som kan gi luftvegsinfeksjon. Mange koronavirus gir berre forkjøling, medan andre kan gi meir alvorleg sjukdom og i nokre tilfelle forårsake dødsfall.
Det nye koronaviruset SARS-CoV-2 blei først oppdaga i januar 2020. Det har visse genetiske likskapar med SARS-viruset (Severe Acute Respiratory Syndrome), som òg tilhøyrer koronavirusfamilien. Viruset som forårsakar MERS (Middle East Respiratory Syndrome) er eit anna koronavirus.
Koronavirus finst òg hos dyr. I sjeldne tilfelle kan slike koronavirus utvikle seg slik at dei kan smitte frå dyr til menneske og mellom menneske, slik ein såg under SARS-epidemien i 2002. Då kom smitten truleg frå flaggermus via sivettkattar og andre dyr. Dromedarar og kamelar er smittekjelde for sjukdommen MERS som vart oppdaga i 2012.
Det nye koronaviruset kjem truleg frå flaggermus og har smitta til menneske i slutten av 2019, enten direkte eller via eit anna dyr, sjølv om dette ikkje er endeleg fastslått. Det er foreløpig ingen dokumentasjon for at mutasjonar (endringar i arvematerialet) som har oppstått sidan viruset ble oppdaga, har hatt nokon effekt på viruset sine sjukdomsframkallande eigenskapar.
Forsking tyder på at koronavirus (inkludert førebels informasjon om det nye koronaviruset) kan overleve på overflater frå få timar til fleire dagar, avhengig av type overflate, temperatur, sollys og luftfukt. Vi veit mindre om i kva grad virus som er avsett på ulike overflater, kan smitte vidare.
Smittemåte
Smittemåten for det nye koronaviruset, SARS-CoV-2, er hovudsakleg drope- og kontaktsmitte (1).
Koronavirus smittar på same måte som forkjøling og influensa. Virus kan overførast frå luftvegane hos ein som er sjuk, til ein annan person på tre måtar:
- Dropesmitte: Når ein som er smittsom hostar, nys, eventuelt snakkar/syng, slynges det ut små dropar som inneheld virus. Dropane fell raskt ned, som regel innanfor ein meter, men personar som står nær nok, kan puste inn viruset, eller viruset kjem i kontakt med slimhinner i auge, nase eller munn.
- Ved direkte kontakt. Den sjuke har fått viruset på hendene frå eige spytt eller luftvegssekret og overfører det ved kontakt med andre, for eksempel ved handhelsing. Neste person fører viruset frå hendene sine til slimhinner i auge, nase eller munn.
- Ved indirekte kontakt. Dette skjer når viruset har blitt overført til inventar, gjenstandar eller kontaktflater (til dømes dørhandtak, tastatur, telefon og liknande) gjennom nys/host, eller ved at den sjuke har virus på hendene og andre deretter kjem i kontakt med den same gjenstanden/flata.
Ei kunnskapsoppsummering frå Folkehelseinstituttet viser at det er vanskeleg å skaffe sikre bevis for kor stor del av covid-19-sjuke som er smitta gjennom dei ulike smittevegane. Det er fortsatt ikkje tilstrekkeleg kunnskap til å kunne slå fast kva rolle luftsmitte har for spreiing av SARS-CoV-2, særlig utanfor helsetenesta (2). Det kan likevel oppsummerast at det per i dag ikkje finst grunnlag for å hevde at luftsmitte er ein sentral smittemåte for covid-19. For sikkerheits skuld må likevel helsepersonell beskytte seg mot luftsmitte når dei utfører aerosolgenererande prosedyrar på sjukehus.
Viruset er òg påvist i avføring (feces), blod og urin, men det er ikkje vist at nokon har blitt smitta ved kontakt med desse kroppsvæskene.
Dagens kunnskap tyder på at smitten i størst grad skjer frå sjuke personer med symptom, samt rett før symptoma bryter ut (1-2 døgn) (presymptomatiske smitteberarar). Nokre personer kan være smitta av SARS-CoV-2 utan å utvikle sjukdom, men likevel føre smitten vidare til andre (asymptomatiske smitteberarar). Det er enda uavklart kor ofte dette skjer, men ein antar at det utgjer ein liten del av smitteoverføringa.
Meir om smittemåte
Droper mindre enn 100 mikrometer (µm) vil lett fordampe, avhengig av temperatur og luftfukt, og danne dropekjernar. Dropekjernar mindre enn 5 µm kan halde seg svevande i lufta lenge. Dropekjernar kallast også aerosolar. Ved visse medisinske prosedyrar, såkalla aerosolgenererande prosedyrar, aukar risikoen for danning av dropekjernar. Nokre studiar har vist einskilde eksemplar av smittespreiing via aerosoler utanfor helsetenesta, der ein har vore innandørs og ikkje har overhaldt anbefalingane for avstand over lengre tid. Dette kan innebere at aerosolar treff luftvegane eller hendene til andre med nok «levande» (viabelt) virus for å kunne smitte vidare.
Fleire studiar viser at SARS-CoV-2 har ein tendens til å smitte mellom menneske som oppheld seg i nærleiken av kvarandre. Indirekte smitte via virus som har falt ned på overflater (fomites), kan skje, men denne forskinga er utført i laboratorium eller på sjukehus, og det er uklart i kva grad slik indirekte kontaktsmitte er viktig med tanke på smitteutbreiing i samfunnet. Ein matematisk modelleringsstudie tyder på at bidraget frå indirekte kontaktsmitte kan vere betydeleg lågare enn for direkte kontakt, men desse resultata er svært usikre.
Smitte frå mat, vatn og dyr
Det er ingen kjende tilfelle av smitte frå norskprodusert eller importert mat eller frå vatn og dyr. Ut frå dagens kunnskap om koronavirus er det lite sannsynleg at smitte kan overførast frå mat og vatn. Det er heller ikkje dokumentert at den pågåande smitten med koronavirus blir overført mellom dyr og menneske.
I Nederland og Danmark har det blitt påvist SARS-CoV-2 på mink som ein går ut frå er smitta av røktere. Smitte frå mink eller andre dyr ser ikkje ut til å ha ei rolle i spredningen av viruset. Det er likevel viktig at covid-19- positive personar og personar i karantene ikkje går på jobb som røktere eller dyrepassere, eller har nærkontakt med mink.
Når det gjeld bassengbad og bading, vil klorinnhaldet i bassengvatnet inaktivere både koronavirus og andre virus. Likevel kan nærkontakt i garderobar og ved bassenget i samband med bading forårsake spreiing på lik linje med annan nærkontakt.
- Idrettsforeninger, svømmehaller og treningssentre (FHI)
- Spørsmål og svar om dyr og koronavirus (Veterinærinstituttet)
- Utbrot av koronavirus (Mattilsynet)
- Questions and Answers on the 2019 Coronavirus Disease (COVID-19) (World Organisation for Animal Health)
Overvaking av covid-19 i avløpsvatn
I nasjonal og internasjonal forsking vurderer forskarar om det er mogleg å overvake covid-19 ved å analysere avløpsvatn. I dag tilbyr aktørar i norsk laboratoriebransje å teste for SARS-CoV-2 i avløpsvatn, men vi har ikkje god nok kunnskap til å vurdere verdien av slik overvaking for covid-19. FHI rår ikkje kommunar å starte med testing før vi har meir kunnskap på feltet. Testkapasiteten i Noreg er nå god, og alle med symptom på covid-19 bør få teste seg. Dette er den viktigaste reiskapen vår i dag for å oppdage smitte tidleg.
Kor smittsamt er koronaviruset?
Berekningar anslår at éin person som er smitta med koronavirus, i gjennomsnitt smittar 2-3,6 andre (2-4). Til samanlikning vil ein person med influensa smitte 1-2 personar. Berekningane for koronavirus-smitte er på noverande tidspunkt usikre. Sannsynlegvis vil dette «smittetalet» vere lågare enn 2-3 i Noreg, både på grunn av låg folketetthet, og fordi vi tidleg sette i verk tiltak for å minske smitte.
Inkubasjonstid
Ifølgje WHO er inkubasjonstida anslått til 5-6 dagar, men ho kan variere frå 0 til 14 dagar. Inkubasjonstida er tida frå ein er smitta til sjukdommen gir symptom.
Symptom og sjukdom
Det nye koronaviruset fører til luftvegsinfeksjon og kan gi alt frå milde symptom til alvorleg sjukdom og i sjeldne tilfelle føre til dødsfall.
Nokre personar kan ha covid-19 utan å utvikle symptom. Dette gjeld særleg barn og yngre vaksne. Det er uklart i kva grad personar utan symptom kan spreie sjukdommen.
Dei som blir sjuke, får vanlegvis først symptom frå øvre luftvegar (vondt i halsen, forkjøling, lett hoste), i tillegg til sjukdomskjensle og muskelsmerter. Magesmerter førekjem, i enkelte tilfelle diaré. Nedsett smak- og luktesans har vore rapportert frå fleire land.
Sjukdomsforløpet kan variere mykje frå person til person. Førebels ser det ut til at dei typiske forløpa er:
- Mildt forløp. Dette gjeld dei fleste sjuke. Symptoma går over i løpet av ein til to veker. Desse personane har sjeldan behov for behandling frå helsevesenet.
- Moderat forløp: Etter 4-7 dagar med milde symptom får nokre lungebetennelse med tung pust, forverring av hoste og stigande feber. Ein del har behov for å bli innlagt på sjukehus. Røntgenundersøking av lungene kan vise forandringar som tyder på virus-lungebetennelse (lungeinfiltrat).
- Alvorleg forløp: Symptoma er dei same som ved moderat forløp, men desse personane har i tillegg behov for intensivbehandling. Symptoma kan vare i 3-6 veker. Som ved andre alvorlege infeksjonar kan ein sjå forskjellige komplikasjonar ved alvorleg covid-19, mellom anna lungeskade, hjarte-karsjukdom og koagulasjonsforstyrringar. (5-8). Dødsfall førekjem blant nokre av dei som blir alvorleg sjuke.
Informasjon om kva som er risikofaktorar for å få alvorleg i staden for mild sjukdom, er førebels avgrensa. Innlegging på sjukehus, intensivbehandling og dødsfall er vanlegare hos eldre og personar med underliggande sjukdommar, og særleg hos dei som både er eldre og har underliggande sjukdom. Imidlertid kan dødsfall også oppstå hos personar utan kjente risikofaktorar.
Det finst inga spesifikk behandling eller vaksine mot sjukdommen.
Meir om symptom ved covid-19
Det ser ut til at SARS-CoV-2 i hovudsak infiserer celler i øvre og nedre luftvegar og gir luftvegsinfeksjon med symptom som hoste, feber og sår hals. Dei fleste som får covid-19 får berre desse symptoma.
Et mindretall går etter noko tid over i en alvorlegare fase med pusteproblem og symptom på systemisk sjukdom som sannsynligvis i hovudsak er drivne av kroppen sin immunreaksjon på infeksjonen. Det er òg gode haldepunkt for at SARS-Cov-2 kan infisere mage-tarmkanalen, og symptom derifrå er relativt hyppig rapportert.
Vi får stadig meir kunnskap om symptom ved covid-19. Mykje av kunnskapen er basert på innlagde pasientar med alvorleg forløp. Desse utgjer rundt 20 prosent av alle som får symptom og speiler sannsynlegvis ikkje det totale symptombildet.
Dei hyppigast rapporterte symptoma ved covid-19 er feber (22-83 %) og hoste (25-70 %) (9). I tillegg er følgande ofte rapportert: muskelverk (7-31 %), fatigue/slappheit (13-20 %), hovudpine (18-43 %), endra smaks- og luktesans (2-54 %), rennande nase (6-28 %), frysningar (2-15 %) og sår hals (6-30 %) (10-13) .
Dei milde symptoma er oftare rapporterte der personar med covid-19 er identifiserte ved screening eller oppfølging av nærkontaktar. Derfor er truleg dessa symptoma vanlege ved all covid-19-sjukdom som gir symptom, men dei mildare symptoma kjem ofte i bakgrunnen når ein person har andre, alvorlege symptom.
Tung pust (dyspné) er hyppig rapportert (15-40 %) og er eit teikn på alvorleg sjukdom som ofte krev sjukehusinnlegging. Andelen som får tung pust ser ut til å vere liten dersom ein tar med milde tilfelle i reknestykket (11).
Mage-tarmsymptom som smerter, kvalme/oppkast og diaré er rapportert hos 2-40 % av tilfella. I ein metastudie av 4243 pasientar hadde 17,6 % av pasientane mage-tarmsymptom (14), og dette kan være det første, og i nokre tilfelle det einaste tydelege symptomet på sjukdommen (15, 16).
Nevrologiske symptom utanom hovudverk og endra smak og lukt førekjem. Dei kan inkludere svimmelheit, endra mentalstatus, ataksi og tremor. Tilfelle av iskemisk og hemoragisk hjerneslag, encefalopati og Guillain-Barré er òg kopla til SARS-CoV-2 infeksjon (15, 17, 18).
Det er ikkje gjort sikre funn av viruset i sentralnervesystemet, og mekanismane bak dei nevrologiske symptoma er uklare.
I tillegg er det rapportert symptom frå dei fleste organsystem som: auge (f.eks. konjunktivitt), hud (utslett), hjarte (myokarditt, arytmiar, infarkt) og nyrer (akutt nyreskade) i forbindelse med sjukdommen (9, 15, 19, 20).
Koagulasjonsforstyrringer
Koagulasjonsforstyrringer ser ut til å førekomme ofte hos alvorleg sjuke covid-19-pasientar, men er òg beskrivne hos pasientar med mild sjukdom. Dette kan forklare symptom som blodpropp i lungene (lungeemboli) og djup venetrombose og også nokre av dei nevrologiske og hjartemedisinske symptoma som er beskrivne over. (9, 13-16, 21).
Stille hypoksi
Det er ein auke i talet på rapporter om covid-19 pasientar med hypoksi utan dyspné eller andre symptom på hypoksi. Den kliniske betydinga av dette er foreløpig ukjent, men hyppig måling med oksymeter kan vurderast hos covid-19-pasientar med risiko for alvorleg forløp (for eksempel på sjukeheim). Pasientar med stille hypoksemi bør vurderast av lege for moglege årsaker som lungeemboli.
Symptom på covid-19 hos eldre
Høg alder er den sikraste risikofaktoren for alvorleg sjukdom og død av covid-19.
Eldre pasientar har ofte eit atypisk symptombilde ved mange sjukdommar (22) og dette gjeld òg covid-19 (23, 24). I tillegg til symptom som er nemnde ovanfor, er det ei rekke atypiske symptom som førekjem hos eldre med covid-19, for eksempel delir (akutt innsettande kognitiv svikt og endra emosjonar og åtferd), forvirring (nyoppstått eller forverring), falltendens (nyoppstått eller forverring), slappheit og svakheit (nyoppstått eller forverring), generelt dårlegare funksjonsnivå, vekttap, nedsett matlyst. Spesielt eldre med demens har betydelig auka risiko for delir ved infeksjonar. Desse symptoma kan overskugge andre og meir vanlege symptom på infeksjon, som for eksempel respirasjonsproblem (24).
Grunnen til at eldre oftare presenterer med atypiske symptom, kan vere aldersrelaterte endringar i immunsystemet, at temperaturreguleringa kan vere dårlegare, og at evna til å huske og gjengi symptom kan være svekka. Eldre har òg oftare underliggande kroniske tilstandar som kan påverke symptombildet, for eksempel kan slag og andre nevrologiske sjukdommar svekke hosterefleksen (25).
Derfor bør covid-19 vurderast som differensialdiagnose hos eldre sjølv ved symptom som er atypiske og/eller milde.
Teikn som er ekstra viktige å følge med på i denne gruppa er takypné, takykardi, hypotenson og lavgradig feber (over 37,5 ⁰C).
Det er viktig at vurdering av eldre pasientar blir gjort av personer med kjennskap til det normale funksjonsnivået til pasienten, slik at endringar kan bli oppdaga raskt; her kan både helsepersonell og pårørande vere nyttige. Tidleg diagnose vil sikre best mogleg behandling og hindre smittespreiing, spesielt på sjukehus og sjukeheim.
Symptom hos barn
Barn ser ut til å ha same symptombilde som vaksne, men andelen med alvorleg sjukdom er mykje lågare. Dei fleste får først og fremst symptom på forkjøling, slik som hoste, feber og sår hals, som varer nokre dagar til ei veke.
Feber (41-48 %) og hoste (39-48 %) er dei to vanlegaste symptoma. Sår hals blei observert hos 46 % i ein studie. Andre relativt hyppig rapporterte symptom er diaré (7-9 %), kvalme/ oppkast (6 %), slappheit (7,6 %), snørr og rennande nase (7,6 %). Andre sjeldnare symptom inkluderer tett nase, hovudverk, magesmerter og kort pust (26, 27).
Multisystem inflammatorisk sjukdom hos barn (Kawasaki-liknande sjukdom)
I slutten av april 2020 melde britiske helsemyndigheiter om at eit auka antal barn blei lagde inn på intensivavdeling med symptom som likna Kawasaki syndrom. Kawasaki syndrom er ein akutt tilstand med betennelse i blodårar ulike stader i kroppen og rammar vanlegvis barn under 5 år.
Tilstanden er kjenneteikna av feber i meir enn 5 dagar, utslett, slimhinneforandringar på leppene og i munnhola, augebetennelse utan puss, hovne lymfeknutar på halsen og hovne/raude hender og føter. Den mest alvorlege komplikasjonen av Kawasaki syndrom er at nokre av barna kan utvikle utposing på hjartet sine kransårer. Det finst ikkje nokon test for å påvise syndromet, og diagnosen blir stilt på bakgrunn av det samansette symptombildet.
- Foreldreinformasjon: Kawasaki (Helsebiblioteket.no)
Kawasaki syndrom er sjeldan. I Noreg blir det årleg påvist hos 10-20 barn under 5 år. Desse barna blir lagde inn på sjukehus på grunn av feber og dårleg allmenntilstand. Kawasaki syndrom er ikkje smittsamt, men blir truleg utløyst av ein infeksjon hos enkelte barn som har ein ukjend genetisk risiko eller sårbarheit. Behandlinga består av å gi immunglobulin (antistoff), betennelsesdempande medisinar og behandling som lettar symptoma. Prognosen er god, og dei fleste blir heilt friske i løpet av 1-2 veker.
Hos barna/ungdommane som har fått Kawasaki-liknande sjukdom under koronautbrotet er koronaviruset påvist hos nokre, men ikkje hos andre. Gjennomsnittsalderen for dei som er blitt sjuke, er høgare enn for vanleg Kawasaki syndrom; no har òg enkelte ungdommar blitt sjuke. Symptombildet er ulikt frå Kawasaki på den måten at det oftare er symptom frå mage-tarmsystemet og unormalt lågt blodtrykk. Pasientane har fått same behandling som ved Kawasaki syndrom. Dei aller fleste er i betring eller er utskrivne frå sjukehus. Samanhengen med koronaviruset er usikker, men både barnelegar, FHI, det europeiske smitteverninstituttet ECDC og Verdens helseorganisasjon (WHO) følger situasjonen nøye.
Den 15. mai gjekk ECDC og WHO ut med kvar sin definisjon av tilstanden, det vil seie kva symptom som til saman kan gi mistanke om dette syndromet. Det finst ikkje nokon test for å påvise denne Kawasaki-liknande tilstanden. Begge skuldast truleg ein overreaksjon i immunsystemet i forbindelse med, eller i etterkant av, ein infeksjon. WHO kallar syndromet “Multisystem inflammatory syndrome in children and adolescents temporally related to COVID-19”, mens ECDC kallar det “Paediatric inflammatory multisystem syndrome temporally associated with SARS-CoV-2 infection”.
ECDC og WHO understrekar at covid-19 i all hovudsak gir mild sjukdom hos barn, og at det er svært sjeldan at barn blir alvorleg sjuke av det nye koronaviruset. Det viktigaste rådet til foreldre er det same som alltid: foreldre skal kontakte lege når febersjuke barn har dårleg allmenntilstand og ein er bekymra for barnet sitt, uansett orsak.
ECDC og WHO sine vurderingar finst her: